W spuściźnie kompozytorskiej Jana Maklakiewicza znajduje się sześć kompletnych cykli Ordinarium Missae. Dwa z nich, Missa pro defunctis (1932) i Missa de inventione Sanctae Crucis – Missa secunda (1932), przeznaczone są na chór męski i organy. Cztery pozostałe – zamieszczone na niniejszej płycie Msza świętokrzyska, Missa tertia in honorem sancti Francisci Confessoris, Missa quarta in honorem Beatae Mariae Virginis – „Częstochowska” oraz Msza polska – napisane zostały na chór mieszany i organy, z czego niektóre także z udziałem jednego lub dwóch głosów solowych.

Msza świętokrzyska skomponowana latem 1932 roku, jest pierwszą z trzech mszy Jana Maklakiewicza z liturgicznym tekstem łacińskim, przeznaczonych na chór mieszany i organy. Jej tytuł odnosi się do kościoła św. Krzyża w Warszawie, w którym kompozytor pełnił funkcję organisty i dyrygenta chóru. Utwór ten zadedykował związanym z tą świątynią Księżom Misjonarzom z okazji 250 rocznicy położenia kamienia węgielnego pod jej budowę (1682).

Niezwykle pogodna i radosna w nastroju, ma równocześnie charakter na wskroś sakralny i jest typową mszą użytkową, dostosowaną zarówno do wymogów liturgii, jak i możliwości wykonawczych chórów amatorskich. Przeważają w niej fragmenty oparte na jednakowym rytmie we wszystkich głosach. Urozmaicenie faktury i brzmienia kompozytor uzyskał, przeciwstawiając czterogłosowemu chórowi tutti fragmenty jednogłosowe, śpiewane przez głos solowy lub cały zespół unisono. Poszczególne części, pomimo wykorzystania w nich całego tekstu liturgicznego, otrzymały wyjątkowo zwartą formę. W przypadku Credo dzieje się tak dzięki licznym odcinkom śpiewanym w sposób recytacyjny.

Msza świętokrzyska cieszyła się największą popularnością ze wszystkich mszy łacińskich Jana Maklakiewicza. W 1933 roku ukazała się drukiem w Wydawnictwie Księgarni Muzycznej Feliksa Grąbczewskiego w Warszawie.

Missa tertia in honorem sancti Francisci Confessoris na czterogłosowy chór mieszany i organy powstała jesienią 1940 roku. Utworem tym kompozytor chciał uczcić św. Franciszka, a także pamięć swego młodszego brata – Franciszka Maklakiewicza-Izbickiego (ur. 1915), wybitnie utalentowanego kompozytora, studenta Konserwatorium Warszawskiego, który zmarł we wrześniu 1939 roku w wyniku ran odniesionych na polu walki.

Pod względem języka muzycznego i formy Msza ku czci św. Franciszka zbliżona jest do Mszy świętokrzyskiej. Sam kompozytor określił ją jako „skromną, prostą w fakturze, ale o dużej emocjonalności”. Dominuje w niej nastrój powagi i głębokiego smutku. Pomimo zastosowania prostych środków technicznych jest utworem bardzo kunsztownym, a świadczy o tym natchniona melodyka, piękna „maklakiewiczowska” harmonia, doskonale napisana partia organów, a także znakomite wykorzystanie kontrastów fakturalnych i wyrazowych w celu podkreślenia treści tekstu liturgicznego.

Msza ku czci św. Franciszka po raz pierwszy była wykonana w kościele parafialnym w Mszczonowie, w którym organistą był ojciec kompozytora. On sam natomiast przygotował ją wówczas z chórem parafialnym i dyrygował podczas występu.

Missa quarta in honorem Beatae Mariae Virginis – „Częstochowska” powstała we wrześniu 1942 roku. Intencją kompozytora było napisanie utworu, który w warunkach okupacji niemieckiej mógłby przynieść Polakom odrobinę radości i otuchy, a tym samym pomóc im w przetrwaniu. Takim utworem miała być msza ze ściśle liturgicznym tekstem łacińskim, ale z muzyką o wybitnie polskim charakterze. Tytuł utworu pochodzi od Hejnału częstochowskiego, który pojawia się najpierw we wstępie organowym, a następnie w partii chóru, stając się podstawą tematyczną skrajnych części Kyrie. Hejnał ten występuje także w innych częściach Mszy i wpływa integrująco na jej formę.

Niezwykle oryginalną częścią Mszy częstochowskiej jest Gloria z fragmentami utrzymanymi w rytmie siarczystego mazura (Et in terra pax), kujawiaka (Gratias agimus tibi) i porywającego oberka (Quoniam tu solus). Akcenty polskie zawiera także Credo, w którym podstawę materiału tematycznego stanowią dwie melodie z Godzinek do Najświętszej Maryi Panny: „Zacznijcie wargi nasze” oraz „Zawitaj, Panno Święta”. Sanctus, stosownie do treści tekstu liturgicznego, wyróżnia się uroczystym i podniosłym nastrojem, Benedictus zaś ma charakter liryczny, wynikający w znacznej mierze z użycia wolnego tempa oraz tonacji es-moll. Podobnie jak w poprzednich mszach Jana Maklakiewicza Hosanna w Benedictus jest powtórzeniem analogicznego fragmentu z Sanctus. Fragment ten, opracowany z zastosowaniem elementów techniki kontrapunktycznej, należy do najpiękniejszych w całym utworze. Początek Agnus Dei oparty jest na melodii Bogurodzicy i wnosi nastrój majestatyczny. Dalsza część, od słów Dona nobis pacem, wykorzystuje materiał muzyczny Kyrie, zamykając utwór w ten sam sposób, w jaki się on rozpoczął.

Mszę polską na sopran (lub tenor) solo, czterogłosowy chór mieszany i organy, Jan Maklakiewicz komponował w styczniu i lutym 1944 roku. Podobnie jak wcześniejsza Msza częstochowska, miała ona przynieść Polakom duchowe pokrzepienie i wiarę w rychłe wyzwolenie Polski. Pragnienie to zadecydowało, że kompozytor sięgnął po tekst mszalny w języku ojczystym.

W Mszy polskiej, oprócz sześciu części stałych (Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus, Benedictus, Agnus Dei), występuje Offertorium „Módl się o duszo moja” oraz dodane na zakończenie Pax, będące odpowiednikiem łacińskiego Dona nobis pacem. Wykorzystany w niej tekst Marii Heleny Szpyrkówny ma charakter refleksyjny i uduchowiony, zawiera liczne akcenty patriotyczne, a jego motyw przewodni stanowi modlitwa o pokój. (…)

Msza polska jest utworem o głębokiej wymowie emocjonalnej i zdecydowanie polskim charakterze. Cechuje ją późnoromantyczna stylistyka, bogactwo środków harmonicznych, gęsta faktura partii organowej i pełne brzmienie chóru. Tylko w nielicznych fragmentach czterogłosowy układ chóralny zastąpiony został śpiewem unisono, bądź solowym. Na głos solowy kompozytor przeznaczył fragment Gloria oraz całe Offertorium, w formie dwuczęściowej arii, odznaczające się szlachetną kantyleną i lirycznym nastrojem.

Maria Wacholc